Rak jamy ustnej – czym jest i jak go diagnozować?

Nowotwory głowy i szyi, w tym nowotwór jamy ustnej, stanowią 5% wszystkich nowotworów złośliwych diagnozowanych w Polsce. Do tej obszernej grupy nowotworów zalicza się między innymi rak jamy ustnej. Nietypowa lokalizacja sprawia, że w większości przypadków jego diagnostyka odbywa się bardzo późno, w bardzo zaawansowanych stadiach choroby. Jak wygląda rak jamy ustnej? Jak leczy się raka jamy ustnej?

Rak jamy ustnej – co to jest?

Nowotwory jamy ustnej to bardzo zróżnicowana grupa schorzeń, która swoim zasięgiem może objąć szereg struktur. Rak płaskonabłonkowy, znany również jako squamous cell carcinoma, jest typem nowotworu często występującym w jamie ustnej, charakteryzującym się rzadką częstotliwością występowania i trudnością w odróżnieniu jego objawów od zwykłych infekcji. Najczęściej obserwuje się raka płaskonabłonkowego. Jego pierwotna postać lokalizuje się zwykle w dnie jamy ustnej lub w ruchomej, przedniej części języka.

Należy pamiętać, że pod pojęciem “raków jamy ustnej” znajdują się także zmiany na błonie śluzowej jamy ustnej rozwijające się w innych okolicach – języka, policzka, czy podniebienia.

Poza zmianami o charakterze raka płaskonabłonkowego, w jamie ustnej można także spotkać charakterystyczne dla gruczołów ślinowych gruczolakoraki, czyli raki gruczołowe. Dotyczą one bardzo niewielkiej grupy pacjentów. Ich najbardziej charakterystyczną lokalizacją są drobne ślinianki.

Rak języka

Rak języka stanowi ok. 40% raków śródustnych. Najczęściej rozwija się w przedniej, ruchomej części języka. Rak języka rozwija się bardzo szybko. Zazwyczaj towarzyszą mu nacieki na okoliczne struktury – dno jamy ustnej, dziąsło czy łuki podniebienia.

O rozpoznaniu nowotworu stanowi badanie histologiczne wycinka i oligobiopsja węzłów chłonnych. W ocenie zaawansowania zmian bardzo pomocne są dodatkowe badania diagnostyczne, między innym USG, badanie tomografii komputerowej czy badanie laryngologiczne.

Rak policzka

Nowotwór policzka, a dokładniej rak błony śluzowej policzka, rozwija się zwykle na podłożu rogowacenia białego w obrębie linii zgryzowej lub kątów ust. Rozróżnia się dwie postacie raka błony śluzowej policzka: brodawczakowatą i wrzodziejącą. Pierwsza z nich charakteryzuje się stosunkowo rzadką skłonnością do przerzutów w okolicznych węzłach chłonnych. W postaci wrzodziejącej natomiast przerzuty pojawiają się one bardzo szybko.

Rak podniebienia twardego

Nowotwory podniebienia są bardzo rzadkimi schorzeniami, które stwarzają bardzo duże trudności w odpowiednim rozpoznaniu i diagnostyce. Bardzo często są nowotworami zatoki szczękowej, naciekającymi w kierunku jamy ustnej. Pierwotne nowotwory błony śluzowej podniebienia twardego rozwijają się wolno i są zwykle związane z kością. Ich leczenie polega na chirurgicznym wycięciu zmiany.

Rak dna jamy ustnej

Nowotwór dna jamy ustnej stanowi aż 30% wszystkich raków jamy ustnej. Najczęściej jego rozwój zachodzi na podłożu leukoplakii. Nowotwór umiejscawia się zwykle w linii środkowej ciała w okolicy podjęzykowej. Rak często nacieka żuchwę i język. W rozpoznaniu nowotworu oraz ocenie jego rozległości, szczególną rolę odgrywa badanie kliniczne dotykowe, badanie histologiczne wycinka zmiany i radiologiczne badanie żuchwy.

Rak dziąseł

Rak dziąsła dolnego manifestuje się jako twardy, charakterystyczny naciek w obrębie wyrostka zębodołowego żuchwy. Z biegiem czasu ulega stopniowemu rozpadowi, przechodząc w owrzodzenie o nierównomiernych brzegach. Jego lokalizacja odpowiada zwykle okolicy zębów trzonowych. Guz może powodować rozchwianie i utratę zębów, dolegliwości promieniujące do ucha czy drętwienie wargi dolnej.

Nowotwory dziąseł pozostają często niezauważane lub mylnie rozpoznawane jako stany zapalne przyzębia. Usunięcie ruchomych zębów, będących skutkiem zmian destrukcyjnych spowodowanych przez chorobę, może tylko przyspieszyć jej dynamikę.

Objawy raka jamy ustnej

Nowotwory jamy ustnej są bardzo trudne w diagnostyce. Przez stosunkowo skąpą ilość objawów, często usypiają czujność onkologiczną na długi czas. Przez lata mogą pozostać niezauważone nie tylko bezpośrednio przez pacjenta, ale też lekarza. Rozpoznanie raka w początkowym stadium choroby jest kluczowe, ponieważ wczesne objawy często przypominają zwykłe infekcje błony śluzowej, co może prowadzić do opóźnienia w diagnozie.

Najczęściej na początku rak objawia się jako mały guzek, owrzodzenie lub naciek. Zazwyczaj zmiana jest bezbolesna. W przypadku owrzodzenia można zauważyć skłonność do uszkodzenia oraz krwawienia. Jeśli zmiana nie ulega zagojeniu po ok. 14-21 dniach, konieczne jest wdrożenie odpowiedniej diagnostyki.

Inne, początkowe objawy raka jamy ustnej, to między innymi:

• ból gardła i utrzymująca się chrypka,
• ból podczas przełykania,
• źle gojące się rany w obrębie jamy ustnej,
• plamy na błonie śluzowej jamy ustnej,
• obrzęk w obrębie szyi.

O obecności zmian nowotworowych w jamie ustnej mogą również świadczyć:

• powiększone węzły chłonne,
• rozchwiane zęby szczęki i/lub żuchwy,
• krwotoki,
• gorączka o septycznym charakterze,
• problemy z oddychaniem,
• przemieszczenia gałki ocznej,
• wyniszczenie nowotworowe, czyli kacheksja nowotworowa.

Jak często występuje rak jamy ustnej?

Rak jamy ustnej, należący do nowotworów szyi i głowy, jest stosunkowo rzadkim nowotworem. Każdego roku, liczba wszystkich zmian tworzących tą grupę nie przekracza 1000 przypadków.

Dane szacunkowe wskazują, że liczba zgonów spowodowanych nowotworami złośliwymi jamy ustnej dotyczy blisko 2/3 pacjentów.

Obserwuje się 2-4 krotnie większe zachorowanie u mężczyzn, niż u kobiet.

Należy pamiętać, że u pacjentów u których udało się wcześnie wykryć nowotwór, rokowania dotyczące leczenia znacząco się poprawiają. W przypadku raka jamy ustnej, wczesne wykrycie jest kluczowe dla poprawy rokowań.

Czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na raka jamy ustnej

Jedną z głównych przyczyn nowotworów jamy ustnej jest palenie tytoniu, które obejmuje toksyczne związki zawarte w dymie tytoniowym. Niezależnie od tego, w jakiej formie palimy tytoń – klasyczne papierosy, fajka lub nowoczesne podgrzewacze zwane e-papierosami – ryzyko zachorowania na raka jamy ustnej jest bardzo wysokie.

Zwiększone ryzyko rozwoju raka obserwuje się także u pacjentów nadużywających alkoholu. Spożywanie alkoholu, zwłaszcza w połączeniu z paleniem tytoniu, znacząco zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów jamy ustnej. Długotrwałe narażenie wrażliwych tkanek jamy ustnej na działanie mocnych związków alkoholowych osłabia ich odporność, a także powoduje stopniową destrukcję.

Wśród przyczyn powstawania nowotworów jamy ustnej wymienia się także:

• źle dopasowane uzupełnienia protetyczne,
• niewłaściwą higienę jamy ustnej,
• utrzymujący się stan zapalny dziąseł i przyzębia,
• zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego (Human papilloma virus – HPV),
• stany przednowotworowe (gruczołowe zapalenie warg, śródmiąższowe zapalenie warg, kiłowe zapalenie warg, rogowacenie czerwone, rogowacenie białe, leukoplakia, brodawczak, owrzodzenia, liszaj płaski Wilsona, zespół Plummera Vinsona, skóra pergaminowa, róg skórny, choroba Bowena, znamię barwnikowe, dermatozy).

Zakażenie wirusem HPV jest znaczącym czynnikiem ryzyka rozwoju nowotworów jamy ustnej, obok palenia tytoniu i spożywania alkoholu.

Diagnostyka raka jamy ustnej

Podstawę w diagnostyce raka jamy ustnej stanowi badanie wycinka zmiany. Mikroskopowa ocena jego struktury pozwala na określenie charakteru i stopnia zróżnicowania histologicznego.

Dodatkowe badania przy raku w jamie ustnej to między innymi badanie USG oraz badanie tomografii komputerowej.

Niezbędnym warunkiem potwierdzenia rozpoznania raka jamy ustnej jest pobranie wycinka ze zmiany. W ten sposób można – na podstawie badania mikroskopowego – potwierdzić złośliwy charakter guza i precyzyjne określić jego typ oraz tzw. stopień zróżnicowania histologicznego (tj. stopień agresywności biologicznej).

Rak jamy ustnej – leczenie

To, jak wygląda leczenie raka jamy ustnej, zależy od dwóch podstawowych czynników:

• lokalizacji zmiany,
• stopnia zaawansowania choroby.

Do podstawowych sposobów leczenia złośliwych guzów należą:

• leczenie radykalne
• leczenie paliatywne
• leczenie objawowe.

Leczenie radykalne raka jamy ustnej

Kiedy wykonuje się leczenie radykalne? Leczenie radykalne obejmuje procedury, których wykonanie ma na celu całkowite i doszczętne usunięcie zmienionych nowotworowo tkanek.

Leczenie paliatywne raka jamy ustnej

Na czym polega leczenie paliatywne? Leczenie paliatywne ma na celu zahamowanie wzrostu nowotworu jamy ustnej, poprzez jego częściowe usunięcie lub zniszczenie.

Leczenie objawowe raka jamy ustnej

Z kolei leczenie objawowe skupia się na minimalizowaniu towarzyszących chorobie dolegliwości. Obejmuje stosowanie leków o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym. U niektórych pacjentów mogą być wykonane procedury dodatkowe, takie jak np. podwiązanie naczyń krwionośnych, stosowane w przypadku rozległych krwotoków.

Leczenie małych zmian raka jamy ustnej

Zmiany o małych rozmiarach, w przypadku których nie obserwuje się zajęcia regionalnych węzłów chłonnych, są najczęściej leczone metodami chirurgicznymi. Zostają skrupulatnie wycięte, wraz z otaczającym je marginesem tkanek. W przypadku, kiedy mamy doczynienia z guzem o dużej agresywności, lekarz może podjąć decyzję o usunięciu lub poddaniu napromieniowaniu węzłów chłonnych szyjnych górnych – nawet, gdy nie ma w nich przerzutów. Stadium choroby ma kluczowe znaczenie dla wyboru metody leczenia raka jamy ustnej, ponieważ wczesne wykrycie zwiększa szanse na sukces terapeutyczny, natomiast zaawansowane stadia choroby wymagają bardziej agresywnego podejścia.

Leczenie zaawansowanych zmian raka jamy ustnej

W przypadku bardziej zaawansowanych postaci raka, którym mimo znacznych rozmiarów, nie towarzyszą przerzuty w okolicznych węzłach chłonnych, wycięciu poddaje się guz oraz odpowiednią grupę węzłów chłonnych szyjnych. Leczenie może zostać uzupełnione radioterapią pooperacyjną.

Jeśli mamy doczynienia z nowotworem, któremu towarzyszą nacieki na sąsiednie struktury, między innymi kość żuchwy, stosuje się bardziej radykalne leczenie. Operacja jest znacznie bardziej rozległa – swoim zasięgiem obejmuje wycięcie odpowiednich struktur kostnych lub usunięcie poszczególnych grup węzłów chłonnych. U większości pacjentów dodatkowo stosuje się radioterapię, chemioterapię lub leczenie skojarzone.

W każdym przypadku, w którym przed operacją raka rozpoznaje się zmiany w obrębie węzłów chłonnych, muszą one zostać usunięte – bez względu na rozległość pierwotnego ogniska. Leczenie musi być także uzupełnione o radio- lub chemioterapię.

W przypadku osób, u których guz w jamie ustnej nie może być skutecznie usunięty metodami chirurgicznymi, stosuje się radio- lub chemioterapię. Niekiedy można zastosować leczenie skojarzone, na które składają się obie metody.

Jeśli u chorych występują przerzuty odległe, zazwyczaj leczeniem z wyboru pozostaje chemioterapia.

U chorych, u których wykonane po rozpoznaniu nowotworu badania wstępne stwierdziły obecność przerzutów odległych, najczęściej stosuje się chemioterapię.

Profilaktyka raka jamy ustnej

Wiele osób zastanawia się, jak zapobiegać powstawaniu zmian nowotworowych w jamie ustnej.

Bez wątpienia, kluczową rolę stanowi utrzymanie odpowiedniej higieny. Codzienne usuwanie płytki bakteryjnej zapobiega nie tylko rozwojowi choroby próchnicowej, ale też zmian zapalnych w obrębie tkanek dziąseł i przyzębia. To bardzo istotne dla utrzymania ogólnego zdrowia jamy ustnej. Przewlekłe zapalenie jamy ustnej może przyczyniać się do rozwojem raka jamy ustnej, dlatego niezwykle ważne jest, aby nie lekceważyć codziennej higieny jamy ustnej.

Zapobieganie nowotworom obejmuje także szeroko pojęty “zdrowy styl życia”. Należy wyeliminować spożycie wyrobów tytoniowych i alkoholowych. Szczególną uwagę warto zwrócić na odpowiednią dietę organizmu, a także – w razie potrzeby – właściwą, dodatkową suplementację. W miarę możliwości na co dzień powinna towarzyszyć nam aktywność fizyczna, np. sesja jogi lub krótki spacer.

Ze względu na lokalizację, wyjątkową rolę odgrywają także regularne wizyty w gabinecie stomatologicznym. Profesjonalne badanie jamy ustnej, wykonane przez lekarza dentystę, daje możliwość szybkiej diagnostyki zmian o wątpliwym charakterze, a tym samym sprawne wdrożenie odpowiedniego leczenia.

Pacjenci, którzy na co dzień użytkuję uzupełnienia protetyczne, powinni odpowiednio o nie zadbać. Nie należy dopuszczać do użytkowania elementów, które nie są idealnie dopasowane do jamy ustnej. Jeśli zdarzy się, że nasza proteza przestała być idealnie dopasowana do tkanek, a tym samymnie możemy jej komfortowo użytkować, należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza dentysty.

Źródła:

1. NHS (2017). Mouth cancer – Symptoms. [online] nhs.uk. Available at: https://www.nhs.uk/conditions/mouth-cancer/symptoms/.